سازمان پارک ها و فضای سبز شهرداری قم،پاییز 1396
مقدمه
روش چالکود (Placement Fertilizer )شکل خاصی از جایگذاری موضعی کودهای آلی و شیمیایی در
خاک میباشد. چالکود زمستانه باعث آماده شدن کود در زیر خاک برای استفادة درخت در اول فصل رشد
گیاه میباشد. به دلیل حضور آهک فعال در خاکهای آهکی، زیادی بیکربنات در آبهای آبیاری، کمی مواد
آلی، مصرف غیر صحیح (پخش سطحی)کود در سایه انداز درختان، کمی تحرک اکثر کودهای مصرفی
بخصوص کودهای فسفاته و ریز مغذی ها و عدم رعایت مصرف بهینه کود و آب، درختان عمدتاً دچار انواع
کمبودها خواهند شد. تحقیقات نشان می دهد که راندمان و کارآیی مصرف کود در روش چالکود به مراتب
بیشتر از روش پخش سطحی کود میباشد. از مزایای دیگر این روش میتوان به قابلیت جذب بهتر کود
توسط ریشه، تهویه بهتر و نیز نفوذ بهتر آب از طریق چاله های اطراف ریشۀ درخت اشاره کرد.
مزایا و دالایل کاربرد چالکود در فضای سبز
بسیاری از محققین حفر چالکود یا کانال کود را برای درختان توصیه نموده اند و مزایا و دالایل بسیاری برای
آن ذکر کرده اند که در زیر به چند مورد اشاره مینماییم
1-گسترش و تراکم ریشه
گیاهان از طریق عناصر و مواد آلی موجود در خاک، غذای مورد نیاز خود را تامین میکنند. ثابت شده است
که گیاهان نسبت به بوی این ترکیبات حساس میباشند. همانطور که بوی غذا انسان را به سمت خود
میکشاند، گیاهان نیز احساس مشابهی دارند و اگر داخل خاک اطراف یک درخت کودهای حاوی عناصر
غذائی قرار داده شود، ریشه های درخت به سمت آن شروع به رشد و گسترش نموده و عناصر غذایی مورد
نیاز خود را تأمین مینمایند. بنابراین ایجاد چالکود از طریق در دسترس قرار دادن غذای آماده برای درخت،
موجب توسعه ریشه ها، تغذیه بهتر و تامین نیاز آبی گیاه میگردد. بعلاوه، معمولا ترکیب غذایی چالکود
(مخلوط کودهای آلی، کودهای سولفاته و گوگرد) به گونه ای آماده سازی میگردد که محیط اطراف ریشه
درخت اسیدی گردد. بنابراین در این حالت وجود یونهای بیکربنات فراوان در آب آبیاری مشکلی ایجاد
نمی نماید. در واقع با اسیدی کردن محیط اطراف ریشه درخت، جذب عناصر غذایی توسط ریشه به راحتی
انجام میگیرد. از طرف دیگر به دلیل کمبود مواد آلی و میزان بالای کربنات کلسیم در خاک اغلب مناطق
ایران، رشد ریشه درختان دچار مشکل شده و کاهش مییابد. استفاده از مواد اسیدی در ترکیب چالکود
باعث افزایش نفوذ ریشهه ای فعال شده و در نتیجه عناصر غذایی با سهولت دراختیار گیاه قرار میگیرند.
همچنین چاله هایی که توسط مواد آلی پر شده اند، در واقع مکانهای عاری از آهک میباشند که فضایمناسبی را جهت توسعه ریشه ها فراهم میسازند. همچنین ایجاد چالکود از طریق بهبود تهویه محیط اطراف
ریشه نیز میتواند منجر به افزایش تراکم ریشه و سفید و خوش رنگ شدن آنها شود.
2-بهبود تهویه و فراهمی اکسیژن جهت تنفس ریشه های جوان
ایجاد چالکود از کمبود اکسیژن ناشی از آبیاری در بافت های سنگین خاک و همچنین از افزایش دی اکسید
کربن درحضور آهک که موجب تشکیل بی کربنات می شود، جلوگیری مینماید. در چنین شرایطی تهویه
مناسب و با اندازه کافی برای ریشه ها فراهم شده و تجمع دی اکسید کربن که عالوه بر افزایش غلظت بی
کربنات می شود، باعث بروز شرایط بی هوازی و تخمیر مواد آلی می شود اتفاق نخواهد افتاد.
3-افزایش ظرفیت نگهداری و راندمان آب
از دیگر مزایای ایجاد چالکود در درختان این است که به سبب ایجاد حفره های مملو از مواد آلی، موجب
افزایش نفوذپذیری آب به داخل خاک میگردد. این امر باعث افزایش راندمان استفاده از آب شده و باعث
صرفه جویی چشمگیر در میزان آب مصرفی می شود. لازم به ذکر است مواد آلی توانایی نگهداری آب تا 20
برابر وزن خود را دارند. از اینرو آبیاری چالکود باعث می شود تا آب در مدت زمان و مقدار مطلوب تری در
محیط ریشه حفظ شود و دسترسی گیاه به آب را بهبود بخشد. در نتیجه با ایجاد چالکود در خاک های شنی
(مثل بوستان معصومیه و یا بوستان والیت) ظرفیت نگهداری آب خاک را افزایش داده و از هدر رفت آب و
شستشوی عناصر غذایی جلوگیری میشود.
4- استفاده از کودهای شیمیایی داخل چالکود
با توجه به وجود پ هاش بالا در خاک های اکثر نقاط ایران، کمبود عناصری نظیر فسفر، آهن، منگنز، مس و
روی یکی از بزرگترین چالش های مدیریت مواد غذایی می باشد. استفاده از کودهای شیمیایی حاوی این
عناصر داخل چالکود یکی از روش های مدیریت این عناصر بوده و از تثبیت و جذب سطحی این عناصر
توسط ذرات خاک و آهک موجود در خاک جلوگیری می کند.
5-کاهش هزینه های کوددهی و تغذیه درختان
استفاده از چالکود علاوه بر اینکه موجب گسترش ریشه ها میگردد، از نظر اقتصادی نیز مقرون به صرفه
میباشد. به عنوان مثال پخش کودها بصورت سطحی بر روی خاک، نیازمند پابیل اطراف درختان میباشد.
پابیل درختان میوه بسیار هزینه بر بوده و ممکن است در اثر بی دقتی کارگران، ریشه های فعال درختان
صدمه دیده و از بین بروند. بنابراین این روش مقرون به صرفه نبوده و بسیار هزینه بر میباشد. بعلاوه
ایجاد چالکود باعث افزایش کارایی مصرف کود میگردد. درواقع با استفاده از چالکود میتوان برای چند سال
غذای مورد نیاز درخت را به راحتی و مستقیما در اختیار آن قرار داد.
با ایجاد چالکود محیطی برای عرضه عناصر غذایی برای گیاه را فراهم خواهیم کرد و برای مدت دو تا سه
سال تغذیه گیاه به اندازه کافی فراهم خواهد بود. پس از گذشت این زمان، چالکود جدیدی در کنار
چالکود قبلی ایجاد کرده و عالوه بر فراهم آوردن شرایط تغذیه ای بهینه، باعث رشد ریشه و استقرار
بهتر درخت خواهیم شد.
برای چه درختانی باید چالکود در نظر گرفت؟
اصولا برای تمامی درختان فضای سبز میتوان چالکود در نظر گرفت. اما برخی از درختان در اولویت انجام
چالکود هستند. درختانی که در سال جاری دچار زردی و نکروز شده اند و همچنین درختانی که اصولا نیاز
غذایی بیشتری نسبت به سایر درختان دارند (مانند اقاقیا، توت کاکوزا و …)، بایستی در اولویت قرار گیرند.
برای درختانی که در چمن کشت شده اند در صورتی که کوددهی چمن انجام میشود، اگر میزان کود
دامی پوسیده به میزان مناسب (ارتفاع 2-3 سانتی متر)در سطح چمن پخش شده و با خاک مخلوط شود، تا
حدود مناسبی نیاز سال بعد درخت را نیز برطرف میکند.
چگونگی اجرای چالکود
محل حفر چاله: محل حفر چالکود نسبت به سن درخت (بن درخت)و الگوی رشد ریشه تغییر میکند.
به نحوی که هر چه سن درخت بیشتر باشد و ریشه ها فرم افشان و گسترده داشته باشند، فاصله چاله ها از
طوقه افزایش مییابد. اما بطور کلی این چاله ها در(یک سوم) قسمت انتهای سایه انداز درختان و در
مسیر گذر یا نشت آب حفر میشوند. بنابراین نمیتوان با یک فاصله ثابت از طوقه درخت برای درختان یک
پارک یا خیابان اقدام به حفر چالکود کرد. علت حفر چالهها در قسمت انتهایی سایه انداز درخت آن است که
بیشتر ریشه های جوان و فعال در آن منطقه قرار میگیرند.
توانایی ریشه های جوان و فعال در جذب آب و عناصر غذایی بیش از ریشه های اصلی و قطور درختان می-
باشد. در ضمن حفر چاله در چنین مناطقی به ریشه های اصلی و قطور درختان صدمه نمی رساند. محل
چاله باید در جایی باشد که آب آبیاری حتما به طریقی آن را خیس کند. اما ناگزیر در حفر
چاله تعدادی از ریشه ها قطع میگردند. اما اگر به روش مناسب و اصولی انجام شود و در زمان خواب گیاه یا
حداقل نزدیک به زمان خواب باشد، کمترین
استرس و خسارت به گیاه وارد خواهد شد.
زمان حفر چاله: همانطور که پیش تر گفته شد، بهترین زمان برای ایجاد چالکود در زمان خواب درخت
میباشد. اما اصولا این زمان نبایستی در زمان یخبندان نیز باشد. بنابراین در اوایل پاییز (بعد از شروع خزان
درختان) و اواخر زمستان(بعد از اتمام یخبندان) بهترین زمان برای حفر چالکود میباشد.
-تعداد چاله: اصوال تعداد چاله و عمق آن نسبت به فاکتورهای زیادی مانند سن درخت، گونه درخت،
فاصله کاشت، میزان سلامت درخت، نوع خاک و بستر، زاویه تابش و … تغییر میکند. اما عموماً تعداد چاله
در حفر چالکود در فضای سبز برای هر درخت با توجه به سن درخت و محل کشت شده متغیر میباشد. در
صورتی که تعداد چاله کم باشد، احتمال تماس ریشه درختان با مناطق اصلاح شده خاک کمتر بوده و اثر
بخشی روش کامل نخواهد بود. افزایش بیش از اندازه تعداد چاله نیز زمان بر، پرخرج و پرخسارت خواهد بود.
در مجموع برای درختان با سن بیش از 5 سال، دو تا چهار چاله برای هر درخت توصیه میشود. این تعداد
در رفیوژ ها به دلیل محدودیت بستر کاشت برای هر درخت 2 چاله و در صورت کشت درختان با فاصله
کمتر از 3 متر برای هر طرف درخت یک چاله در نظر گرفته شود که درنهایت به یک چاله بین هر دو درخت محدود میگردد. در این درختان ابعاد چالکود را باید بزرگتر در نظر گرفت. در درختانی که بصورت
تشتکی تشتک به شعاع بزرگتر از 1 متر آبیاری میشوند، بهتر است تا 4 چالکود بصورت متقارن حفر
گردد. این نوع چالکود در انتهای تشتک و با فاصله استاندارد یک سهوم انتهایی سایه انداز درخت ( حفر
میشود و در صورت نیاز بایستی عرض تشتک افزایش یافته و باسازی شود.
-قطر و عمق چاله: حفر چاله ها با وسایل معمولی چون بیل و کلنگ انجام میشود. در چنین حالتی
قطر چاله ها بین 32 تا 52 سانتیمتر خواهد شد. در صورتیکه از مته های دستی یا پشت تراکتوری استفاده
شود قطر چاله حدود 35 سانتیمتر خواهد بود. عمق چاله بستگی به عمق پراکنش ریشه های درخت دارد.
اما به طور معمول عمق 52 تا 72 سانتیمتری مناسب میباشد.
در صورتی که درختان مورد نظر در زمین هایی با بستر سخت و یا بستر نخاله کشت شده باشند، نیاز به
اصلاح بافت خاک با حفر چالکودهای 1 در 1 در 1 میباشد به شرط وجود فاصله استاندارد درختان با
یکدیگر.
چگونگی پر کردن چاله ها: خاک خارج شده از چاله ها را به صورت یکنواخت در فاصله بین ردیف –
های درختان پخش و از باز گرداندن دوباره آن به داخل چاله خودداری کنید. چاله ها را با ماده آلی کود
کاملا پوسیده دامی و یا با ترکیب کود دامی پوسیده و خاک برگ پر کنید. هنگامیکه برای اولین بار چاله
را پر میکنید بهتر است ابتدا کود دامی مورد نیاز برای پر کردن چاله درون چاله بریزید. با فشار دادن کود
در داخل چاله با لگد یا ادوات( تا حدی آن را
بفشارید و درصورت نشست، مجددا کود دامی
بیافزایید تا هم سطح خاک باغ شود.
نکته: چالکودهای حفر شده در مدت زمان همان
روز بایستی پر شوند تا از خشک شدن ریشه ها و
بروز خسارات به درخت جلوگیری شود. بنابراین
تا آماده نشدن کامل مواد پر کننده چالکود،
اقدام به حفر نکنید.
اضافه کردن کودهای شیمیایی به چالکود
بطور کلی کود دامی پوسیده اکثر عناصر غذایی مورد نیاز گیاه را شامل میشود اما در مورد درختانی که
آنالیز و آزمایش خاک و برگ در آنها صورت گرفته و مشخص شده است که از کدام عناصر غذایی دچار
کمبود هستند، میتوان از کودهای شیمیایی پر مصرف و کم مصرف با توجه به نیاز درخت استفاده کرد .
اما راجع به نوع و مقدار مصرف کودهای شیمیایی پس از آنالیز خاک و برگ میبایست با متخصصین تغذیه
گیاه مشورت شود.
کودهای مورد استفاده به ازاء هر چالکود
سولفات پتاسیم: 500 گرم
سولفات آمونیوم: 500 گرم
سولفات آهن: 200 گرم
سولفات روی: 100 گرم
سولفات منگنز: 100 گرم
گوگرد پودری: 800 گرم
لازم است قبل از مصرف گوگرد پودری در چالکود، به ازای هر 5کیلوگرم گوگرد آن را با 1 کیلوگرم
تیوباسیلوس ترکیب کنید.
جهت استفاده از کود اوره در چالکود به جای سولفات آمونیوم با توجه به اینکه در کود اوره مسئله تثبیت
در خاک مطرح نمیباشد و به سرعت از دسترس ریشه خارج می شود، می بایست یک سوم آن را داخل چاله
ها ریخته و دو سوم دیگر را به صورت پخش سطحی در اختیار درخت قرار دهید.
در خاکهای آهکی مرکزی ایران بهتر است از گوگرد معدنی در کود دامی استفاده کرد تا قلیایت خاک و آب
در دسترس ریشه را کاهش دهد. برای اینکار به ازای هر یک کیلوگرم کود دامی، 10 گرم گوگرد اضافه شود.
نکته: هنگامیکه در مرتبه اول چاله را پر میکنید ابتدا کود دامی مورد نیاز را با سایر کودهای مورد استفاده
به خوبی مخلوط نموده و سپس این مخلوط را درون چاله ها بریزید.
-آبیاری چالکودها: چالکودها منطقه ای در اطراف ریشه بوجود میآورند که علاوه بر منبع غذایی مناسب
و در دسترس ریشه، ظرفیت نگهداری آب را در این منطقه از خاک افزایش میدهد. بنابراین نیاز آبی این
گیاهان تغییر مییابد و هدر رفت آب به حداقل میرسد. آبیاری درختانی که چالکود در اطرافشان حفر شده
است باید به نحوی باشد که در هر بار آبیاری، مقدار مناسبی از آب به داخل چالکود و عمق آن هدایت شود
تا محل مناسبی برای حرکت ریشه به سمت منبع غذایی موجود در چالکود گردد. چرا که در صورت عدم
آبیاری، چالکودها هیچ گونه تاثیر مثبتی در تقویت و رشد گیاه نخواهد داشت. بنابراین در صورت آبیاری
غرقابی بایستی آب از روی چالکودها عبور کند و حداقل قسمتی از چالکود را تحت پوشش قرار دهد تا از آن
قسمت به روش نشتی آب به چالکود نفوذ کند و در آبیاری قطره ای باید قطره چکانهای جدید بر روی
چالکود تعبیه گردند. لازم به ذکر است که بعد از اجرای چالکود، باید بلافاصله اقدام به آبیاری کرد.
-نگهداری از چاله ها: در صورتی که از چاله ها به خوبی نگهداری شود، حفر آن یک بار برای چندین
سال کافی خواهد بود. هرسال نشست توده کود در داخل چاله را با افزودن مجدد کود دامی یا سایر کودهای
آلی جبران کنید. از پر شدن چاله ها بوسیله خاک جلوگیری نمایید. خیسی بیش ازحد و خشکی توده کود
دامی داخل چالکود از کارایی عملیات میکاهد. رطوبت و تهویه متعادل، رشد ریشه را در داخل چالکود
تقویت میکند. در سالهای بعد، افزودن کودهای شیمیایی متحرک و غیر متحرک بر سطح چاله ها امکان-
پذیر است. حرکت این کودها به همراه آب آبیاری در داخل کود دامی به راحتی انجام میشود و نیازی به
صرف هزینه جهت پابیل و زیر خاک کردن کودهای شیمیایی غیر متحرک نیست.
برخی نکات مهم:
1 -در صورتی که از چاله ها به خوبی نگهداری شود، حفر یک بار آن برای چندین سال کافی خواهد بود.
هرسال توده کود در داخل چاله نشست مینماید که بایستی با افزودن مجدد کود دامی یا سایر کودهای آلی
آن را پر نموده و از پر شدن چاله ها به وسیله خاک جلوگیری نمایید.
0 -از مرطوب شدن بیش ازحد و خشکی توده کود دامی داخل چالکود جلوگیری نمایید. زیرا باعث کاهش
کارایی این روش میشود. چنانچه رطوبت و تهویه مناسب حفظ شود، رشد ریشه در داخل چاله های چالکود
افزایش مییابد.
3 -اضافه کردن کودهای شیمیایی نیز می تواند انجام گردد بدین صورت که در سالهای بعد کودهای
شیمیایی به سطح چاله ها اضافه میگردند. این کودها به همراه آب آبیاری در داخل کود دامی به راحتی
حرکت میکنند و بنابراین دیگر نیازی به صرف هزینه جهت پابیل و زیر خاک کردن کودهای شیمیایی غیر
متحرک نمیباشد.
4 -در صورتیکه از سیستم آبیاری تحت فشار استفاده میشود بایستی چاله ها در زیر قطره چکانها حفر
گردند.
6- در صورتی که تمهیداتی برای جلوگیری از گرفتگی قطره چکانها در نظر گرفته شود، امکان مصرف کلیه
کودها در سیستم وجود دارد