وزارت جهاد کشاورزي
سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزي
موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور
نگارندگان:
ابوالفضل سرپله
حسین عظیمی
اعضاء هیئت علمی موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور
1395
پیشگفتار
بیماريهاي متعدد عفونی (مسري) و غیر عفونی (غیر مسري یا فیزیولوژیک)
تولید خیار را در کشتهاي گلخانه اي در اکثر مناطق تولید تحت تاثیر قرار
میدهند. عوامل مسري شامل بیمارگرهاي قارچی از مهمترین عوامل
محدود کننده پرورش خیار در کشتهاي گلخانه اي هستند. گونه هاي شبه
قارچ پیتیوم به ریشه و طوقه گیاه حمله میکنند و تا چندین سال در خاك
در غیاب میزبان دوام می آورند. مدیریت کنترل این بیمارگرها پس از کشت
مشکل بوده و بهتر است گلخانه تولید خیار در مناطقی که سابقه آلودگی به
این بیماري را ندارند احداث شود یا اینکه حداقل قبل از اقدام به کشت،
کاهش جمعیت این گروه از بیمارگرها با انجام آفتابدهی و در موارد
ضروري ضدعفونی خاك مد نظر قرار گیرد. علاوه بر این، بهداشت گلخانه
و مدیریت آبیاري و روش کشت تاثیر بسزایی در مدیریت این بیماري دارد.
در این نوشتار ضمن معرفی بیماري گیاهچه میري و پوسیدگی طوقه و ریشه
خیار بر اثر گونه هاي پیتیوم، به روشهاي کاربردي کنترل آن پرداخته شده
است.
مقدمه:
بیماري مرگ گیاهچه، پوسیدگی طوقه و ریشه خیار که عموما توسط .Pythium spp
ایجاد میشود میتواند گیاهچه هاي خیار را قبل از
خروج از خاك و پس از آن در گلخانه یا در خزانه تولید نشاء مورد حمله
قرار داده و خسارت زیادي به بار آورد.
گونه هاي پیتیوم میکروارگانیسمهاي شبه قارچی (ااومیست) می باشند که در
حالت طبیعی به صورت قارچهاي پوده زي در خاك بوده و از مواد آلی
خاك تغذیه میکنند. بعضی از آنها میتوانند در سبزیجات گلخانه اي
به ویژه خیار خسارت قابل توجهی ایجاد کنند. آلودگی بوسیله این گونه ها
باعث مرگ و میر در مرحله گیاهچه (مرگ گیاهچه) و نیز پوسیدگی طوقه
و ریشه در گیاهان بالغ (بوته میري) در خیار میشود. بیماري تحت تاثیر سوء
مدیریت آبیاري، تهویه ضعیف محیط اطراف ریشه، آسیب دیدگی و زخم
شدن ریشه ها، دماي خاك و در کل شرایط نامناسب محیطی میتواند بروز
و شدت یابد.
چرخه بیماري
پیتیوم از طریق نشاء آلوده، خاك و سایر بسترهاي کشت آلوده، بقایاي
گیاهی و آب آبیاري به گلخانه منتقل میشود. این شبه قارچها در محیط
گلخانه، از طریق تولید کیسه اسپوري (اسپورانژیوم) که هر یک حاوي
صدها زئوسپور می باشند منتشر میشود. زئوسپورها پس از رسیدن به سطح
ریشه و سیستی شدن (ایجاد لایه اي در اطراف زئوسپور) جوانه زده و بافت
ریشه را با تولید میسلیومها آلوده میکنند. میسلیوم ها با تولید آنزیمهایی
باعث پوسیدگی بافت ریشه اي شده و روي بافتهاي پوسیده تغذیه میکنند.
بیمارگر سپس تولید ااُسپور و کلامیدوسپور میکند که با استفاده از آنها
میتواند تحت شرایط نامناسب محیطی تا مدتها در خاك، بقایاي گیاهی
و آب دوام آورده و باعث آلودگیهاي بعدي شود.
علایم بیماري
بیماري به دو صورت، قبل از خروج گیاهچه ها از خاك و از طریق
پوسیدگی بذور و جوانه هاي اولیه و پس از خروج از خاك از طریق مرگ
گیاهچه هاي جوان ایجاد خسارت میکند. علائم بیماري در نشاءها و پس از
خروج از خاك شامل پژمردگی برگهاي کوتیلدونی، چروکیدگی ساقه ها
در نزدیک سطح خاك و سبز خشکی (گیاهچه بدون اینکه زرد شود
خشک میشود) میباشد. ریشه گیاهچه ها به راحتی از خاك خارج شده و
داراي پوسیدگی آبکی (تر) هستند. اگرچه بیشترین خسارت این
قارچ در مراحل گیاهچه میباشد، چنانچه گیاهان در مرحله میوه دهی باشند
و شرایط محیطی (رطوبت و دما) مناسب براي بیمارگر مهیا باشد، در این
مرحله نیز گیاه مورد حمله قرار گرفته و دچار پژمردگی ناگهانی میشود.
ریشه این گیاهان نزدیک به ناحیه طوقه تغیر رنگ قهوه اي تا نارنجی داشته و
به تدریج کاملا پوسیده شده و موجب مرگ گیاه میشود.
مدیریت بیماري
تاکنون رقم مقاوم به این بیمارگر معرفی نشده است. بنابراین مدیریت موثر
این بیماري به مجموعه اي از عوامل زراعی، بیولوژیکی و شیمیایی بستگی
دارد.
توصیه هاي زراعی در مرحله کشت:
بهداشت گلخانه
خاك، بقایاي گیاهی و آب آبیاري در گلخانه هاي با سابقه آلودگی
میتوانند حاوي اسپورهاي استراحتی (ااُسپور و کلامیدوسپور) این بیمارگر
باشند. بنابراین استفاده از بسترهاي کشت عاري از آلودگی و بهداشت
خاك با کاهش جمعیت بیمارگر در خاك از طریق ضدعفونی خاك و یا
آفتابدهی، حذف بقایاي گیاهی و استریل نمودن مخازن و نیز لوله هاي
انتقال آب و در صورت امکان جایگزین کردن تیوبهایی که قبلا استفاده
شده اند به خصوص در گلخانه هایی با سابقه آلودگی، در مدیریت موثر این
بیماري حایز اهمیت میباشد. گلخانه باید مورد بازدید مرتب قرار گرفته و
گیاهچه ها و یا بوته هایی که علائم پیشرفت بیماري را نشان میدهند همراه
خاك اطراف ریشه در کیسه پلاستیکی قرار گرفته، ازگلخانه خارج و
معدوم شوند.
انتقال گیاهچه ها به گلخانه
ازسلامت ریشه گیاهچه ها (نشاءها) قبل از انتقال اطمینان حاصل شود. از
کشت نشاهایی با ریشه هاي تغییر رنگ یافته خودداري شود. موقع انتقال
نشاء دقت شود که صدمه فیزیکی به ریشه نشاء وارد نشود. گیاهچه ها پس از
خروج از بستر کشت خزانه بلافاصله در خاك گلخانه نشاء شوند. بهتر است
نشاء کاري در هنگام صبح صورت گیرد و خاك گلخانه در موقع انتقال
نشاء رطوبت کافی داشته باشد. بعد از نشاءکاري آبیاري انجام شود.
مدیریت آبیاري
با توجه به ماندگاري این بیمارگر در آب، اطمینان از سلامت آب آبیاري
جهت جلوگیري از ورود این بیمارگر به گلخانه مهم میباشد.
در گلخانه هایی که از استخر یا مخزن جهت ذخیره آب استفاده میشود لازم
است گاهی نسبت به ضدعفونی مخزن ذخیره آب (با استفاده از مواد ضد
عفونی کننده مانند آب اکسیژنه) اقدام شود.
تنظیم آبیاري و کاهش رطوبت خاك: این بیماري وابستگی مستقیمی با
رطوبت خاك داشته و در خاكهاي با رطوبت بالا بیشتر خسارت میزند.
بنابراین تنظیم دور آبیاري در مدیریت این بیماري بسیار مهم است. با تنظیم
دور آبیاري رطوبت خاك در حد 75-70 درصد نسبی خاك حفظ شود.
استفاده از سیستم آبیاري تحت فشار: از آبیاري به روش جوي و پشته در
مناطق با سابقه آلودگی جدا خودداري شود. در صورت عدم دسترسی به
سیستم آبیاري تحت فشار (لوله اي یا قطره اي)، در آبیاري جوي و پشته محل
کشت نشاء باید در بالاي پشته و در محلی باشد که آب با طوقه گیاه تماس
نداشته باشد (کشت بالاتر از داغ آب) انجام شود.
مدیریت بستر کشت
اصلاح بافت خاك: در خاكهاي سنگین (با درصد رس بالا) به واسطه
حفظ رطوبت بالا براي مدت طولانی و نیز عدم تهویه مناسب، این بیماري
تشدید میشود. بنابراین اصلاح بافت خاك و زهکش مناسب آن در کاهش
بیماري از اهمیت زیادي برخوردار میباشد. استفاده از بسترهاي مختلف
مانند پیتماس، کمپوست و ورمی کمپوست عاري از بیمارگر جهت تعدیل
بافت خاك توصیه میشود.
کاهش جمعیت بیمارگر در خاک قبل از کشت
از کشت در گلخانه هایی با سابقه آلودگی بالا خودداري شده و یا قبل از
کشت، جمعیت بیمارگر در خاك در مناطقی که از آفتاب کافی در فصل
تابستان برخوردار می باشند، با استفاده از آفتابدهی به روش زیر کاهش
داده شود.
-1 افزودن کود دامی و یا کشت گیاهانی مثل جو، بقولات و یا علوفه هاي
با رشد سریع مانند شبدر و سپس شخم زمین به منظور تهیه کود سبز
-2 تسطیح زمین (اواسط خرداد ماه و اوایل تیر ماه)
-3 انجام آبیاري جهت افزایش رطوبت خاك
– 3 پوشاندن سطح خاك با پلاستیک شفاف و نازك
-4 پوشانیدن حاشیه هاي پوشش پلاستیکی با قرار دادن حاشیه ها درون
خاك
45 روز و آماده سازي زمین جهت کشت -5 برداشتن پوشش پلاستیکی پس از 60 روز
کنترل بیولوژیک
غنی نمودن بستر کشت و یا خاك گلخانه به خصوص پس از ضد عفونی
خاك و یا آفتابدهی با استفاده از عوامل میکروبی مفید مانند ترکیبات
بیولوژیک حاوي آنتاگونیستهاي قارچی در مدیریت بیمارگرهاي قارچی
خاک برد و از جمله گونه هاي مربوط به پیتیوم مهم میباشد.
از جمله این مواد میتوان به ترکیب تجاري(Trianum-P) تریانوم پی (Zamir and Yip 2003)
اشاره کرد که نحوه استفاده از آن به شرح ذیل
است. (سرپله و شهریاري 1394)
تریانوم پی به میزان 15 گرم به ازاي 1000 بذر در 100 میلیلیتر آب
بذور به مدت 4- 3 ساعت در مخلوط فوق خیسانده و غوطه ورشوند.
سپس در سینی هاي نشاي حاوي بستر مناسب و عاري از آلودگی
کشت شوند.
پس از کشت بذور، باقیمانده تریانوم پی که جهت پوشش بذري استفاده
شده بودند روي سینی نشا اسپري شود.
آبیاري منظم گیاهان کشت شده ضروري است و باید مراقب بود بستر
موجود در سینی هاي نشا خشک نشود. خشکی سینی هاي نشا باعث کاهش
عملکرد تریانوم پی خواهد شد.
کنترل شیمیایی
با استفاده از روشهاي زراعی و بیولوژیکی مانع بروز و شیوع آلودگی
پیتیومی در گلخانه شوید. استفاده از قارچکشها باید به عنوان آخرین
راهکار و قبل از مشاهده اولین علائم بیماري انجام شود. استفاده از
قارچکشها باید به صورت متناوب انجام شود و از قارچکشهاي با ماده
موثره یکسان به طور متوالی استفاده نشود تا احتمال بروز مقاومت به
قارچکش کاهش یابد.
-1 براي کنترل بیماري از قارچکشهاي ثبت شده پریویکور انرژي (عظیمی
و شهریاري 1394 )، رزالاکسیل (عظیمی 1393 ) و پروپلنت (عظیمی و
شهریاري 1394 ) استفاده کنید.
تغذیه گیاهی
تغذیه متعادل گیاه با توصیه متخصصین تغذیه انجام شود. استفاده بیش از حد
از کودهاي حاوي نیترات باعث افزایش حساسیت به این بیماري میشود.
فهرست منابع
بی نام، 1391 . آمارنامه کشاورزي ایران. جلد اول باغبانی، مرکز فناوري اطلاعات
و ارتباطات معاونت برنامه ریزي و اقتصادي وزارت جهاد کشاورزي.
سرپله، ا. و شهریاري، د. 1394 . مدیریت بیماري پژمردگی، پوسیدگی ریشه و طوقه
فوزاریومی خیار در کشتهاي گلخانه اي. دستورالعمل فنی موسسه
تحقیقات گیاهپزشکی کشور. شماره فروست 8 ،47104 صفحه.
شهریاري، د.، عظیمی، ح. و نصراصفهانی، م. 1394 . بررسی تاثیر قارچکش
عامل بوته میري Pythium aphanidermatum درکنترل Proplant
خیار در کشتهاي گلخانه اي. گزارش نهایی سازمان تحقیقات،
آموزشو ترویج کشاورزي، شماره فروست 26 ،46477 صفحه.
عظیمی، ح. و شهریاري، د. 1394 . اثر قارچکش پروپاموکارپ هیدروکلراید +
فوزتیل آلومینیوم در کنترل بیماري بوته میري خیار در گلخانه و مزرعه.
.13-1 :(2) پژوهشهاي کاربردي در گیاهپزشکی 4
Plaats-Niterink, A.J. van der. 1981. Monograph of the genus
Pythium. Studies in Mycology 21: 1-244.
Zamir, P. K. and Yip. R. 2003. Biological control of damping off
and root rot caused by Pythium aphanidermatum on
greenhouse cucumbers. Canadian Journal of Plant
Pathology 25: 411-417